Co to jest mauzoleum?

Wyraz mauzoleum pochodzi z greckiego mausoleion i oznacza wolnostojący grobowiec o bardzo bogatej architekturze, w którym chowano zazwyczaj majętnych ludzi i ich bliskich krewnych . Jest to element architektury sakralnej, który może mieć różne formy. Mauzolea budowano już w starożytnej Grecji, a najbardziej znanymi budowlami tego typu na świecie są mauzoleum w Halikarnasie, znajdujące się w Turcji oraz Mauzoleum Lenina w Moskwie. Mauzolea przeżyły swój rozkwit w XIX w. i służyły przede wszystkim osobom pochodzenia szlacheckiego, bogatym mieszczanom, głowom klasztoru, bądź fundatorom. Chowano w nich więc osoby zasłużone dla lokalnej społeczności, ważne osobistości.

Mauzolea w Polsce

W mauzoleum, lub w jego otoczeniu, spoczywa zazwyczaj kilka osób. Są to przeważnie członkowie jednej rodziny. W Polsce znajdziemy dość sporo obiektów tego typu. Zazwyczaj są to pozostałości po niemieckich obywatelach zachodnich ziem, ale nie tylko. Jednym z najbardziej znanych grobowców w Polsce jest Mauzoleum Piastów Śląskich w Legnicy, w którym spoczywają książęta legnicko-brzescy. Jednym z mniej znanych jest grobowiec rodziny Woller w południowo-zachodniej Polsce i ten przybliżymy Państwu bliżej.

Grobowiec rodziny Woller

Jednym z ciekawszych, aczkolwiek dość zapomnianych grobowców w zachodniej Polsce, jest mauzoleum Wollerów, które znajduje się w gminie Leśna, niedaleko Lubania na Dolnym Śląsku. Dawna nazwa Leśnej to Marklissa, a samo miasteczko znajduje się niespełna 25 kilometrów od niemieckiej granicy. Niestety ostatnimi czasy obiekt i tak już dość zdewastowany popada w coraz to większą ruinę, choć są plany jego rewitalizacji.

Mauzoleum Wollerów to budowla w stylu neoklasycznym, którą zaprojektował Karl Lüdecke (1826-1894), będący jednym z najznamienitszych architektów swoich czasów w Niemczech. Kaplicę wybudowano w Marklissie w 1881 r. na niewielkim wzniesieniu, z którego rozpościerał się widok na staw i przyległy park.

Początkowo Samson Woller planował wybudować mauzoleum w miejscowości Bunzlau (dziś Bolesławiec). Karl Lüdecke stworzył pierwotny projekt grobowca właśnie dla lokalizacji w tej miejscowości, jednak fabrykant zdecydował, iż kaplica grobowa powstanie jednak w Marklissie (dzisiejsza Leśna). Co zadecydowało o tej zmianie? Prawdopodobnie niezwykłe okoliczności przyrody i lokalizacja – grobowiec wzniesiono na pięknie usytuowanym zboczu, z widokiem na pobliski staw oraz panoramę miasta. Można przypuszczać, iż od strony południowej był widok na góry Izerskie, który dziś zasłaniają rosnące drzewa. Projekt grobowca po zmianie planów lokalizacji na Marklissę również uległ zmianie. W Architekturmuseum w Berlinie można znaleźć projekty architektoniczne Karla Lüdecke odnośnie grobowca Wollerów, znane pod nazwą Erbgruft der Familie Woller zu Marklissa.

Po co powstało mauzoleum Wollerów?

Po co powstał grobowiec rodziny Wollerów? Nie sposób jednoznacznie to stwierdzić – skąpe źródła podają przeróżne wersje. Podobno grobowiec został wybudowany po śmierci syna Samsona Wollera. Inne źródło podaje, iż mauzoleum wybudowano naprędce po śmierci jego bratanka, kolejne z kolei, że mauzoleum wybudowano po śmierci żony Samsona Wollera – Antonie Woller z domu Rösler.

W 2013 r. obiekt został wpisany na listę zabytków. Jest obecnie w bardzo złym stanie technicznym i wizualnym. Część budowli zamurowano, aby uchronić ją przed dalszą dewastacją. W pobliżu przebiega droga, która codziennie wozi urobek z nieodległych kamieniołomów bazaltu w Grabiszycach, co również ma wpływ na dalszą dewastację grobowca.

Dewastacja i plądrowanie grobowców

Patrząc na obecny stan zabytku, nie zachowało się wiele elementów z pierwotnego wyglądu kaplicy. Brak jest schodów, które prowadziły z dwóch stron bezpośrednio pod ołtarz. Brak również kamiennej posadzki, która prowadziła do ołtarza. Z tego względu przez ostatnie lata można było wejść do mauzoleum bezpośrednio do krypty grobowej. Po wejściu do krypty po obu bokach znajdowały się również miejsca na trumny. Sufit kaplicy zwieńczały interesujące freski, które przedstawiały aniołów. Pośrodku kopuły umiejscowiony był okulus, przez który do wnętrza kaplicy wpadało światło. Elewacja grobowca była wykonana z piaskowca. W grobowcu było zaplanowane miejsce na dziesięć trumien.

Po II wojnie światowej i osiedleniu się Polaków na Ziemiach Odzyskanych, mauzoleum było wielokrotnie plądrowane i dewastowane. Z pewnością miały na to wpływ wydarzenia związane z wojną i okupacją niemiecką. Polacy przeszukiwali grobowiec w poszukiwaniu skarbów i biżuterii. Szabrownicy plądrowali nie tylko okoliczne domy i kościoły, ale i grobowce. Było to zjawisko dość powszechne na Dolnym Śląsku. Okoliczni mieszkańcy wspominają, iż tuż po wojnie w pobliżu grobowca walały się trumny wraz ze szczątkami rodziny Woller. Z relacji wynika również, iż niektóre ciała wrzucono do pobliskiego stawu. Ile osób spoczywało w grobowcu? Do dziś tego nie ustalono. Aby się tego dowiedzieć, należałoby poszukać informacji w księgach metrykalnych, które znajdują się w miejscowej parafii Jana Chrzciciela. Nie mniej jednak rodzina Woller była pochodzenia żydowskiego i również ucierpiała w wyniku działań nazistów. Czy fabrykant i jego rodzina zasłużyli sobie na taki los? Spróbujmy przybliżyć sylwetkę Samsona Wollera.

Kim był Samson Woller pomysłodawca grobowca w Marklissie?

W XIX w. w Marklissie dość intensywnie rozwijał się przemysł włókienniczy. Mniej więcej w połowie XIX w. bracia Woller przejęli jeden z zakładów włókienniczych, przekształcając go w jeden z najpotężniejszych w regionie, a nawet i w całej Europie – “Concordia”. Interes szedł tak dobrze, iż powstawały coraz to nowe filie zakładu, między innymi w Bunzlau (Bolesławiec). W Concordii (znanej po wojnie jako Zakłady Przemysłu Jedwabniczego Dolwis) tkano najróżniejsze tkaniny, przede wszystkim jednak wełnę czesankową. Była to pierwsza tego typu fabryka na ziemiach niemieckich.

Samson Woller ur. 28.05.1819 w Festenberg (dzisiejsza Twardogóra) był synem Löbela i Marii Wollerów. Samson był przedsiębiorcą żydowskiego pochodzenia. W 1866 r. ożenił się z Antoniną Rösler w Wiesbaden. Warto podkreślić, iż ślub miał miejsce w kościele ewangelickim. Właściwie nie da się jednoznacznie określić wyznania Samsona Wollera – był niemieckim, Żydem, który wziął ślub z protestantką, a jego córki Helena i Otylia zostały już ochrzczone w obrządku katolickim. Być może miało to wpływ na podawanie w źródłach jego imienia – raz przedstawiany jest jako Samuel, innym razem jako Samson- chociaż to w zasadzie jedno i to samo imię.

W latach 40. i 50. XIX w. Samson Woller przebywał w Anglii, w miejscowości Bradford, gdzie m.in. ulepszał i udoskonalał maszyny tkackie. Po powrocie wzorując się na angielskich fabrykach związanych z włókiennictwem (sam posiadał w Anglii fabryki włókiennicze), stworzył potężny zakład wełny czesankowej w miejscowości Marklissa, kupując wraz z bratem fabrykę katunu w miejscowości Marklissa w 1855 r. Fabryka nosiła nazwę Gebrüder Woller. Drugi zakład powstał w 1873 w pobliskim Bunzlau. Do ich rozwoju przyczyniły się maszyny sprowadzone prosto z Anglii. Woller opatentował nawet za granicą swoje pomysły dotyczące ulepszenia krosien. Jego fabryka przeżywała w XIX w. swój rozkwit. W 1888 firma braci Woller połączono zakład z Bunzlau z fabryką w Marklissie. Powstała spółka akcyjna i odtąd nazwę Concordia Spinnerei und Weberei z kapitałem zakładowym 3.000.000 marek.

Właściciel fabryk i grobowca fundatorem

Samson Woller był znanym dobroczyńcą. W dzienniku urzędowym legnickim “Amtsblatt der Preußischen Regierung zu Liegnitz 1871 widnieje informacja, iż 21. października 1869 r. założył on fundację dla biednych i ubogich kobiet z Marklissy i okolic, które dopiero co urodziły dziecko. W 1870 ufundował organy w kościele ewangelickim, dziś kościół katolicki pod wezwaniem Chrystusa Króla.

Samson Woller był bez wątpienia jednym z największych przemysłowców związanych z włókiennictwem w ówczesnych Prusach. Wojny światowe, które nastały już po śmierci fabrykanta spowolniły rozwój przedsiębiorstwa. Samson Woller zmarł w wieku 82 lat 25.11.1900 w majątku Dłoń, niedaleko Rawicza, który nabył w latach 70. XIX w.

Fabrykant miał dwie córki – Helenę urodzoną 21. października 1869 w Marklissie i Marię Otylię. Helena wyszła za mąż 12. kwietnia 1893 r. w Dreźnie za hrabiego Leopolda von Zieten i odziedziczyła po śmierci ojca majątek Smolice w Wielkopolsce. Jej mąż zmarł w 1930 r. Po wybuchu II wojny światowej Helena uciekła ze Smolic z obawy przed prześladowaniami. Osiedliła się w Dreźnie – figuruje w niemieckiej bazie ofiar nazistów Bad Arolsen na liście uchodźców bałtyckich zdolnych do germanizacji (Eindeutschungsfähige Baltenflüchtlinge). Zmarła 1. marca 1949 r. w Berlinie.

Fabryka Concordia

W 1902 r. Concordia Spinnerei und Weberei została wyposażona w silnik parowy, który znacznie ułatwił proces produkcji tkanin. I wojna światowa przyniosła regres i spowolnienie produkcji. Sprowadzane dotąd zza granicy surowce dostarczane były z przerwami, lub wcale. Zakład w pobliskim Bolesławcu mógł kontynuować produkcję tkanin, lecz z wykorzystaniem surowców zamiennych, takich, jak kozia sierść, papier, a nawet ludzkie włosy.

Lata 20. XX w. przyniosły dynamiczny rozwój firmy, który W 1925 r. zakupiono nowo wybudowaną tkalnię w miejscowości Friedersdorf (dziś Biedrzychowice). W Bunzlau wybudowano przędzalnię merynosów, rozbudowano zakłady w Marklissie i Bunzlau. Oprócz tkanin bawełnianych i wełnianych zaczyna się produkować również materiały wiskozowe. W 1929 większość akcji nabywa spółka Hermann Herzog. Lata 30. XX w. przynoszą już stratę ponad 1300 000 marek za rok 1932 r. Z pewnością do takiego stanu doprowadza ogólnoświatowy kryzys gospodarczy z końca lat 20. W kolejnych latach ma miejsce obniżenie kapitału zakładowego. Aż do wybuchu II wojny światowej Concordia przechodzi przekształcenia i obniżki oraz podwyżki kapitału zakładowego. Nieczynny zakład w Steinkirch( Kościelnik) zostaje sprzedany, a część maszyn z innych zakładów zostaje sprzedana. W 1943 r. celem zakładu staje się produkcja przędz czesankowych oraz sztucznego jedwabiu.

Koniec włókiennictwa w Leśnej

Podczas II wojny światowej fabryka w Marklissie przestawiła się na produkcję części do samolotów oraz prowadzono tam badania nad silnikami rakietowymi. Concordia zalicza się niestety do tych przedsiębiorstw, które nie miały nic przeciwko pracy przymusowej i czerpała z tego profity. Zaraz po II wojnie światowej Concordia Spinnerei und Weberei AG przeszła na własność państwa polskiego, ustawą z 1946 r. W wyniku późniejszych licznych przekształceń ostatecznie fabryka nie udźwignęła zmian przyniesionych przez transformację lat 90. XX w. Pod nazwą ZPJ Dolwis fabryka zakończyła swoją działalność w 2011 r. W 2015 syndyk ogłosił zakończenie upadłości. Dziś olbrzymia fabryka, z ciekawą i bodajże jedyną w swoim regionie architekturą oraz sporym potencjałem muzealnym niszczeje i popada w ruinę. Tak kończy się kilkusetletnia historia włókiennictwa w Leśnej i w pewnym sensie dziedzictwo Wollerów na dzisiejszych Ziemiach Odzyskanych.